In de Eerste Wereldoorlog had Duitsland grote verliezen geleden. De overwinnaars stichtten in de Rijnprovincie op de westelijke Rijnoever en in een strook van 50 km op de rechteroever een Belgische, Britse en Franse bezettingszone. Verder werd in het Vredesverdrag van Versailles onder meer bepaald dat Duitsland (zie Weimarrepubliek – Wikipedia) twintig miljard “Goudmark” aan herstelbetalingen moest betalen, een bedrag dat overeenkomt met meer dan 7 miljoen kilogram goud. Dat was een onmogelijke opgave. De schatkist was leeg. De Duitse regering liet papiergeld drukken dat niet gedekt was. Er ontstond een schrikbarend hoge inflatie, waardoor veel mensen in diepe armoede moesten leven.
Opkomst Hitler en de NSDAP
Gebruik makend van de slechte economische situatie en de enorme inflatie voerde Adolf Hitler in 1923 in München een staatsgreep uit, “de Bierkellerputsch”. De Beierse regering en het leger steunden hem echter niet. Hitler kreeg 5 jaar gevangenisstraf, maar werd na 9 maanden weer vrijgelaten. In zijn cel in Landsberg am Lech schreef hij “Mein Kampf”, waarin hij zijn theorieën vastlegde. Grote delen dicteerde hij aan zijn assistent Rudolf Hess, die eveneens was veroordeeld vanwege betrokkenheid bij de putsch. De oorspronkelijke titel van het geschrift was: Viereinhalb Jahre Kampf gegen Lüge, Dummheit und Feigheit. (Zie voor inhoud en verspreiding vooral ook Wikipedia en Mein Kampf – Het verboden boek van Adolf Hitler | Historiek)
Het levensverhaal van Hitler is onder meer beschreven in Adolf Hitler (1889-1945) – Führer van het Derde Rijk | Historiek
In financieel-economisch opzicht ging Duitsland er na 1924 op vooruit. Er kwam een nieuwe munt (de Reichsmark), waarmee de inflatie verdween. De industrie herstelde zich, de werkeloosheid nam af en de bezettingstroepen verlieten Duitsland.De beurskrach in 1929 was het begin van een grote wereldwijde economische crisis. Geen land in West-Europa werd zwaarder getroffen dan Duitsland. In deze sfeer van economische ontwrichting, armoede en werkloosheid groeide de ontevredenheid.
Na een enorme verkiezingsoverwinning van zijn partij, de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, werd Hitler in januari 1933 tot rijkskanselier benoemd. In 1932 was dat nog Franz von Papen, een Duitse edelman, officier van de Generale Staf en politicus. Die werd onder Adolf Hitler vicekanselier. Hij behoorde tot de groep naaste adviseurs van president Paul von Hindenburg. Von Papen geloofde dat Hitler het beste in bedwang kon worden gehouden als lid van de regering, en overtuigde Hindenburg ervan om Hitler te benoemen tot rijkskanselier in een kabinet zonder NSDAP-meerderheid . Zelf werd hij vicekanselier. Von Papen en zijn bondgenoten werden echter al snel buitengesloten door Hitler en hij verliet de regering na de Nacht van de Lange Messen.
Op 1 maart 1933 had Hitler de macht feitelijk volledig overgenomen. Toen werd de grondwet gewijzigd en deed de dictatuur zijn intrede. Vanaf dat moment had Hitler zijn handen vrij en gingen de bendes van de SA en SS (Sturmabteilung en Schutzstaffel, zie ook Wikipedia) moordend en plunderend rond. Honderden communisten en joden werden zonder enige vorm van proces gevangengenomen, gemarteld of vermoord. Vanaf 1933 werden concentratiekampen ingericht voor politieke gevangen. Daaronder ook het op de routekaart weergegeven Kamp Esterwegen (Kamp Esterwegen – Wikipedia)
Na de dood van rijkspresident Von Hindenburg in 1934 besloot Hitler ook dit ambt over te nemen en te combineren met zijn functie als rijkskanselier. Zo werd hij de Führer, de almachtige heerser van een nieuw rijk, dat het Derde Rijk werd genoemd en 1000 jaar stand zou houden.
Racisme
Het nationaalsocialisme legde de nadruk op de mythe van ras en volk. Deze bloed-en-bodemtheorie hield in dat het Arische ras een superras zou zijn; de Duitssprekende Germanen een Herrenvolk van Übermenschen die over de noodzakelijke levensruimte moest beschikken. Het ras van Übermenschen had het recht te heersen over de Untermenschen, zoals Slaven, Joden, Sinti en Roma. Vooral de Joden vormden volgens deze theorie een minderwaardig ras. Het is juist door deze rassenleer over hoger- en lagerstaande rassen, dat het antisemitisme in Hitler-Duitsland zulke gruwelijke vormen heeft aangenomen.
Zie ook Adolf Hitler (1889-1945) – Führer van het Derde Rijk | Historiek en de website www.annefrank.org onder thema’s, antisemitisme.
Symboliek
Veel mensen die een hakenkruis (swastika) zien, denken direct aan het teken van de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog. Het symbool is echter niet uitgevonden door de Nazi’s. Vijfduizend jaar geleden zouden de Indianen het teken al hebben gebruikt. De oudste tekenen zijn gevonden in 2500 jaar voor Christus bij gebruik door de Maya’s, Azteken, Germanen en Vikingen. Nog steeds zijn tempels in India en Nepal versierd met swastika’s. Het teken werd ook wel het zonnerad genoemd als symbool van de vier windstreken.
Hitler wilde het Christelijk geloof vervangen door het oud-Germaanse. Daaraan herinnerde al het hakenkruis, het kenteken van de NSDAP. Dit hakenkruis was in de oudheid bij de Germanen het symbool van de zon. Al in het begin van de twintigste eeuw werd het voor het eerst in Duitsland door antisemitische groepen als symbool voor hun racistische ideologie gekozen. Het hakenkruis moest het kruis van het Christendom vervangen.
Antisemitisme
Onmiddellijk na het aantreden van Hitler als Rijkskanselier in 1933 werden Joden geboycot en werd hun verboden openbare ambten te bekleden. In 1935 werden de Neurenberger wetten ingevoerd. Daarin stond onder meer dat iedereen die een Joodse grootvader of grootmoeder had als Jood werd beschouwd. Huwelijken tussen Joden en niet-Joden werden verboden. Joden mochten niet publiceren, mochten niet in het onderwijs werken, niet toneelspelen of concerten geven, geen exposities houden, niet in een ziekenhuis werken en kwamen niet in aanmerking voor een werklozenuitkering of enige andere ondersteuning. Hun huizen werden leeggestolen en zelf werden zij afgeranseld.
Joden moesten in het vervolg de gele Davidsster dragen en ze werden langzamerhand gedwongen in afzonderlijke jodenwijken (getto´s) te wonen. Velen probeerden Duitsland te ontvluchten. Alleen al in 1933 bedroeg het aantal Joodse emigranten ruim 50.000.
De situatie in Nederland
Vanaf 1933 vluchtten Duitse Joden ook naar Nederland. Ons land kende destijds een uit 1849 daterende vrij liberale vreemdelingenwet:
“…iedere vreemdeling is in het koninkrijk welkom , mits hij politiek te goeder trouw werd bevonden, financieel onafhankelijk was, geen gevaar vormde voor de gemeenschap en in het bezit was van geldige identiteitspapieren.”
Eerder konden vluchtelingen Nederland nog vrij gemakkelijk binnenkomen, maar vanaf 1934 werd de houding naar hen steeds harder. Men ging aparte eisen aan Duitse vluchtelingen stellen. Op den duur kreeg de politie opdracht alle vluchtelingen die niet in direct levensgevaar verkeerden onmiddellijk terug te sturen. Hoeveel Joodse vluchtelingen er in de periode 1933-1940 precies ons land binnenkwamen is niet na te gaan. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot maximaal 50.000.
In de jaren dertig waren door de Nederlandse Regering veertig ‘dag en nacht’ werkverruimings-kampen gebouwd in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Gelderland. Dit waren kampen waar werklozen die in het kader van de werkverschaffing te werk waren gesteld gehuisvest werden. Een aantal van deze kampen werd later gebruikt als onderdak voor door anti-Joodse maatregelen werkloos geworden Joodse mannen. Zie https://joodsewerkkampen.nl/
Door de grote toestroom van Joodse vluchtelingen was dat echter onvoldoende. Daarom besloot de Nederlandse overheid een jaar voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog tot de bouw van een centraal opvangkamp. Het oog viel op een vlakte in de gemeente Ermelo, het Elspeterveld. De Ermelose gemeenteraad ging akkoord, maar toch kwam het kamp er niet. Vanuit de Ermelose bevolking kwamen er bezwaren. Inwoners stuurden bezorgde en boze brieven naar het gemeentebestuur en de VVV Elspeet riep burgemeesters en wethouders in een schrijven op om de stichting van een kamp te voorkomen. De komst van het kamp vol Joodse vluchtelingen zou een ramp zijn.
“Het natuurschoon en de rust die de stadsmensen en ook de inwoners te Elspeet en Ermelo in zo ruime mate konden genieten en waardoor Elspeet door het gehele land vermaard is, dreigen thans met één klap te worden vernietigd door de komst van deze ongewenste vreemdelingen”.
Ook koningin Wilhelmina had bezwaren tegen een Joods vluchtelingenkamp op slechts twaalf kilometer van haar buitenverblijf.
“Hare Majesteit zou het dan ook op prijs stellen, indien laatstbedoeld terrein, hetwelk overigens aan alle daaraan te stellen eisen natuurlijk zoude moeten voldoen, alsnog gevonden zoude kunnen worden, temeer waar Uwe Excellentie in uitzicht stelt, dat het op te richten kamp geen kwestie van korte duur zal zijn.”
Hierna werd nog kenbaar gemaakt dat de voorkeur van de koningin uitging naar een locatie in Brabant, en anders een opvang in Oldebroek of Heerde.
Kort nadat koningin Wilhelmina haar bezwaren kenbaar maakte, liet de regering Elspeet als locatie vallen en ging men met spoed op zoek naar een nieuwe locatie. Na terreinen in de omgeving van Heerde, Oldebroek en Steenwijk te hebben bekeken viel op 19 juli 1939 uiteindelijk de definitieve keuze op het Amerveld bij Westerbork. Het “Comité voor Joodsche Vluchtelingen” merkte nog op dat deze locatie veel te decentraal lag, maar het bezwaar mocht niet baten. Geld voor de bouw van het opvangkamp moest overigens voor een groot deel opgehoest worden door de Joodse gemeenschap in Nederland. Op 9 oktober 1939 arriveerden de eerste Joodse vluchtelingen in Westerbork.
Na de capitulatie in mei 1940 besloten de Nederlandse autoriteiten alle Joodse vluchtelingen in Westerbork onder te brengen. In Oktober 1942 werd SS Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker belast met de leiding over het Polizeiliches Judendurchgangslager Westerbork.
Die Endlösung
In Duitsland was de Kristallnacht in de nacht van 9 op 10 november 1938, de eerste grote aanval op de Joden sinds Hitler in 1933 de macht greep. Het was daarmee ook het startschot voor een systematische vervolging van de Joden. De nazi’s spraken na 9 november 1938 openlijk over de “oplossing van het Joodse vraagstuk”.
Zie ook: https://www.examenoverzicht.nl/geschiedenis/kristallnacht (inclusief video)
In 1939 voorspelde Hitler: `Als er nog eens een wereldoorlog zal komen, dan zal deze niet leiden tot een overwinning van het jodendom, maar tot de vernietiging van het Joodse ras in Europa. ´
Op 20 januari 1942 kwamen vijftien hoge nationaalsocialistische kopstukken bij elkaar in een villa aan de Wannsee in Berlijn. Tijdens deze vergadering werd besloten dat elf miljoen mensen (Joden) gedood zouden worden. De notulen van deze bijeenkomst zijn bewaard gebleven en vormen een uniek document. Geen enkel ander document is zo duidelijk over de besluitvorming met betrekking tot de Endlösung, de voorgenomen moord op de Europese Joden.
De Wannsee Conferentie, 11 miljoen ter dood veroordeeld – NL (preview) – YouTube
Wannsee Conference (Full Movie in German w subtitles) – YouTube
Het script van deze Duitse tv-film uit 1984 is ontleend aan de notulen van de conferentie.
Vernietigingskampen
De omstandigheden in de meer dan veertig werkkampen in Nederland verslechterden nu snel. De eerste deportaties in juli 1942 naar kamp Westerbork deden de onzekerheid en angst bij de Joodse dwangarbeiders toenemen. Sommigen meldden zich vrijwillig voor transport naar Westerbork, bang dat ze misschien hun familieleden zouden missen. Anderen namen de benen.
In de nacht van 2 op 3 oktober 1942 werden de meeste werkkampen omsingeld door de Ordnungspolizei (ook bekend als Grüne Polizei). De volgende ochtend werden de Joodse dwangarbeiders onder bewaking van politie te voet, per vrachtauto of per trein naar Westerbork gebracht.
De SS was belast met de opdracht de aan de Wannsee genomen besluiten uit te voeren. Onder het voorwendsel dat ze daar tewerk zouden worden gesteld werden de Joden overgebracht naar Polen. In werkelijkheid werden ze, veelal onder erbarmelijke omstandigheden, naar vernietigingskampen als Auschwitz, Treblinka en Sobibor getransporteerd.
Zie ook: Een typische dag in Auschwitz | Historiek
In het kader van de uitschakeling van schadelijke invloeden door volksvreemde groepen, die een gevaar voor het Rijk en de Duitse volksgemeenschap zouden betekenen, werden ook Roma, Sinti, vrijmetselaars, homoseksuelen en Jehovagetuigen overgebracht en vermoord.
Zo ging het eraan toe in concentratiekamp Auschwitz – YouTube
Het Judendurchgangslager Westerbork was het vertrekpunt van in totaal 93 treinen naar de vernietigingskampen. Dat duurde tot 13 september 1944. Toen vertrok de laatste trein met 279 personen naar Bergen-Belsen. Daaronder 77 kinderen die op hun onderduikadressen opgepakt waren.
Meer informatie op https://kampwesterbork.nl
Tot aan zijn dood bleef de vernietiging van de Joden voor Hitler een topprioriteit. Voordat hij op 30 april 1945 zelfmoord pleegde, stelde hij nog een testament op waarin hij onder meer schreef: “Voor alles leg ik de regering de plicht op, de rassenwetten nauwkeurig uit te voeren en onbarmhartig weerstand te bieden aan de mondiale gifmenger van alle volkeren, het internationale jodendom”.
Yad Vashem
Op 19 augustus 1953 werd in Jerusalem Yad Vashem opgericht. Het is de officiële staatsinstelling van Israël voor het herdenken van de Joodse slachtoffers van de Holocaust en de redders van Joden tijdens deze periode.
Het monument bestaat uit een herdenkingsruimte, een historisch museum, een Hal van de Namen, een archief, een bibliotheek, het “Dal van de verwoeste Gemeenschappen” en een park gewijd aan de mensen die een onderscheiding van Yad Vashem hebben ontvangen, de Rechtvaardigen onder de Volkeren. Dat zijn allen niet-Joden die tijdens de vervolging Joden hebben gered.
Open your heart, visitor. And your mind. And your soul. As you walk through the exhibition “SHOAH” and are enveloped by the sights and sounds of the past, hear the voices of the victims, see the drawings of the children, touch the names of the murdered. Be this place’s messenger. Take with you a message that only the dead can still give the living: that of remembrance.
(Elie Wiesel, een Joods Amerikaans schrijver van verschillende boeken over zijn ervaringen in de Holocaust die hij overleefde. In 1986 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede.)
Roma en Sinti
Met Roma (meervoud van Rom) worden de zigeuners bedoeld, een van oorsprong rondreizend volk.
Er zijn vijf grote groepen zigeuners, de bekendste is de Sinti (meervoud). Sinti zijn Roma, maar niet alle Roma zijn Sinti.
Rond de 500.000 Zigeuners vonden de dood in voornamelijk Auschwitz. Een deel van Birkenau (Auschwitz II) werd ook wel het Zigeunerlager genoemd. Het exacte aantal zigeuners dat werd vermoord is niet bekend omdat ze nadat ze waren opgepakt ook vaak ter plekke vermoord werden.
Hoewel Heinrich Himmler als geestelijk vader wordt gezien van de zigeunervervolging was het Dr Robert Ritter die de aanzet gaf tot de vreselijke jacht op de Roma.
‘Zigeunerforscher’ Dr. Robert Ritter was 41 toen hij zijn plannen ontvouwde om van de zigeuners af te komen. Deze in Aachen geboren psychiater was een racist in hart en nieren. Zigeuners noemde hij een plaag waar een oplossing voor gevonden moest worden. Om vast te kunnen stellen of iemand Zigeuner was mocht hij in 1936 de ‘Rassenhygienische und bevölkerungsbiologische Forschungsstelle’ oprichten.
Ritter liet zoveel mogelijk Zigeuners onderzoeken en registreren, daarnaast speelden cijfers over criminaliteit een rol. Gemengde huwelijken achtte hij een gevaar voor de samenleving. De resultaten van de onderzoeken van Ritter leidden tot een omslag in het denken bij Himmler. Eerst was hij nog enigszins mild tegenover de Roma, door Ritter liet hij zich overtuigen dat de Roma zo snel mogelijk vernietigd moesten worden.
Het Zigeunerlager werd eind 1942 ingericht na de afkondiging op 16 december 1942 door Heinrich Himmler van het Auschwitzdecreet. Toen kwam er ook een georganiseerde zigeunervervolging op gang en vonden er ook in Nederland razzia’s plaats die specifiek op de Roma en Sinti gericht waren. Zie bijvoorbeeld het boekwerkje “Sinti en Roma in Den Haag. Voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (1900-1970)”, geschreven door Peter Jorna. (27 januari 2020, Holocaust Memorial Day). Het is gratis aan te vragen door een mail met adresgegevens te sturen naar haagsgemeentearchief@denhaag.nl., ovv ‘Sinti en Roma in Den Haag’.
Een indrukwekkend boek bevat het verhaal van Mädie Franz, een Sinti-meisje dat de oorlog overleefde.
Het Zigeunerlager zou zeventien maanden bestaan, op 3 augustus 1944 waren alle zigeuners vermoord of overgebracht naar andere kampen. Anders dan met de joodse holocaust het geval was kreeg de porajmos (de zigeuner holocaust) lange tijd geen aandacht.
Settela
Anna Maria Steinbach, bijnaam Settela, werd in 1934 geboren. Zij stond jarenlang symbool voor de gruweldaden van de nazi’s jegens de Joden. Settela werd door Rudolf Breslauer gefilmd tijdens haar vertrek van Westerbork naar Auschwitz-Birkenau. Zij was het meisje met een hoofddoek dat tussen de deuren van een goederenwagon stond. In 1994 kwam de Nederlandse journalist Aad Wagenaar erachter dat het hier een Sinti meisje betrof.
Settela Steinbach
Een stukje blauw in de lucht is een indringende film uit het filmproject “Sinti en Roma in beeld” (ENTROP&DEZWART FIMS, Breda) en vertelt het aangrijpende relaas van twaalf mensen die de tweede wereldoorlog hebben overleefd, daar voor het eerst over spreken en daarmee een taboe doorbreken.